Processchema

De stappen zijn:

1. Onderkenning van het grondwaterbelang door specialisten
2. Coalities zoeken
3. Agenderen in de ambtelijke organisatie
4. Vaststellen van ambities en maatschappelijke opgaven
5. Overtuigen van de ruimtelijke ordening
6. Uitwerken in de structuurvisie

Onderkenning van het grondwaterbelang door specialisten

In een gemeentelijke organisatie zijn veel medewerkers op de een of andere manier bezig met grondwater, vaak zonder dat ze het zelf weten. Ingenieurs maken zich zorgen om ‘het droog houden’ van de bebouwde omgeving, de mogelijke aantasting van houten funderingspalen, en de hemelwaterafvoer via het riool. De afdeling milieu is betrokken bij eventueel gebiedsgericht beheer van verontreinigd grondwater. De afdeling Groen vraagt zich af of een droger wordend klimaat nog wel mogelijkheden biedt voor stedelijk groen.

Kortom, grondwaterbelangen zijn vaak versnipperd over verschillende afdelingen en sectoren. Het overzicht over al die deelbelangen van grondwater ontbreekt doorgaans. Hoe een goede ruimtelijke ordening kan bijdragen aan het voorkomen en bestrijden van grondwaterproblemen is voor de opstellers van een structuurvisie niet algemeen bekend. Welke functies wel passen in gebieden waar het grondwater beperkingen oplegt aan het gebruik is vaker onduidelijk.

Het maken van kaarten met kansen en bedreigingen (kwetsbare gebieden) kan helpen bij het agenderen van grondwaterbelangen. Wat gebeurt er als we niets doen en niet sturen in de ruimtelijke ordening?

Coalities zoeken

Zoals hierboven beschreven heeft grondwater veel raakvlakken met andere belangen. De ruimtelijke ordening is een vakgebied waarin alle ruimtelijk relevante belangen worden afgewogen. Hoe meer variabelen en uitgangspunten, hoe moeilijker het is het proces van ruimtelijke ordening tot een goed einde te brengen. Er moeten dus keuzes worden gemaakt. En hoe beter je je belang naar voren kunt brengen hoe zwaarder dat belang in een ruimtelijke afweging weegt.

Belangen bundelen door coalities te zoeken is een mogelijkheid om belangen krachtiger voor het voetlicht te brengen. Een plaatselijk hoge grondwaterstand kan gunstig zijn voor het realiseren van natte natuur, voor het beschermen van archeologische waarden en oude houten funderingspalen en voor het in stand houden van monumentale bomen in droge periodes. Dat pleit er voor dat verschillende belanghebbende voor dit grondwaterbelang samen optrekken en een gezamenlijke inbreng in een structuurvisie uitwerken.

Met het zoeken naar coalities van bodem, water en groen is de laatste jaren ervaring opgedaan in bijvoorbeeld ‘de natuurlijke alliantie’.

Agenderen in de ambtelijke organisatie

De opsteller van een structuurvisie krijgt een visie mee van het bestuur. Die structuurvisie komt tot stand in een complex (en soms ondoorzichtig) proces waarin vanuit verschillende invalshoeken belangen in worden gebracht en gewogen.

Het is zinvol om een sectoraal belang (maar natuurlijk het liefst een gedeeld belang, via een coalitie) al in een vroeg stadium in ‘de organisatie’ neer te leggen. Dat vergroot de kans dat het belang goed in de structuurvisie wordt geborgd.

Agenderen kan op de volgende manieren:

• Bespreek het onderwerp (direct) met besluitvormers, of (indirect) met personen in zijn invloedssfeer.
• Organiseer een bijeenkomst waarin je op een enthousiaste manier je onderwerp onder de aandacht brengt, met de nadruk op de voordelen voor de gemeente en burgers (en de politieke haalbaarheid).
• Zorg dat je als deelnemer in bijeenkomsten over de structuurvisie een helder verhaal over jouw belang paraat hebt.

Het kan natuurlijk zo zijn dat je gesprekspartners nog niet zo ver zijn dat ze het belang van grondwater in het algemeen en de ondergrond in het bijzonder in de ruimtelijke ordening zien. Het torentjesspel kan een hulp bieden bij het aftasten van de mate waarin, bij gesprekspartners, de ondergrond/grondwater al een rol speelt in de ruimtelijke ordening.

Belangrijke aandachtspunten daarbij zijn: spreek de taal van de bestuurders!

Zie het voorbeeld van de enthousiaste manier waarop Ron Nap gebiedsgericht grondwaterbeheer in zijn gemeente Apeldoorn heeft geagendeerd.

Vaststellen van ambities en maatschappelijke opgaven

Een structuurvisie geeft weer hoe ruimtelijk beleid kan bijdragen aan het bereiken van maatschappelijke opgaven. De visie geeft ambities weer waar de gemeente zich voor gaat inzetten, en handvatten van hoe dat in de praktijk gaat gebeuren.

(Grondwater-)belangen onderdeel maken van maatschappelijke opgaven maakt het voor een bestuurder tastbaarder en beter met de achterban te communiceren.

Overtuigen van de ruimtelijke ordening

Ook als het grondwaterbelang op bestuurlijk niveau wordt onderkend is dat nog geen garantie dat het in de structuurvisie het gewenste gewicht krijgt. Het opstellen van een structuurvisie is een complex proces met veel belanghebbenden. Voor een buitenstaander zijn de marsroute en beslismomenten niet altijd duidelijk.

Als eerder al duidelijk is geworden dat het grondwaterbelang kan/moet worden ondergebracht in een (groen-blauw-bruine) coalitie dan is het zaak al vanaf het begin in het creatieve proces een positie te claimen zodat water een element wordt waarmee in de ordening rekening wordt gehouden.

In dit stadium is het van groot belang om de taal van de ruimtelijke ordening te spreken. Dat kan op de volgende manieren:

• Spreek in termen van kansen, en vermijd (negatieve) termen als risico’s.
• Gebruik referentiebeelden om een indruk te geven van de gewenste toekomstige situatie.
• Als het meenemen van grondwaterbelangen in de ruimtelijke ordening baten oplevert, druk die dan concreet uit in kostenvoordelen, besparingen (bijvoorbeeld op onderhoud), duurzaamheid, reductie CO₂-uitstoot, waardevermeerdering onroerend goed, minder dagen hinder, lagere kans op wateroverlast.
• Geef met kaartmateriaal (zo mogelijk in 3D) aan hoe die mogelijke baten ruimtelijk verdeeld zijn. Zie hier voor enkele voorbeelden van ‘kansenkaarten’.
• Leg verbindingen tussen de bovengrondse ruimte en de ondergrondse ruimte. Hoe dit al eerder is gedaan valt te lezen in publicaties van het project ‘verbindingsmodel boven- en ondergrond’.

In de praktijk blijkt nogal eens dat deskundigen op het gebied van ruimtelijke ordening de werking van het grondwatersysteem niet goed overzien. Hoe diep zit grondwater, hoe stroomt het en vooral: wat zijn de effecten van ruimtelijke ordening op grondwater (en andersom!)? Gidsmodellen kunnen helpen bij het uitleggen van het grondwatersysteem.

Uitwerken in de structuurvisie

Voor de wijze waarop grondwater in de structuurvisie wordt ingebracht is eigenlijk geen blauwdruk te geven. De factsheets geven hiervoor voldoende tips.

Het is, als vertegenwoordiger van grondwaterbelangen, in ieder geval zaak alert te zijn op het volgende:

• Is (grond-)water als ordenend element meegenomen in de structuurvisie?
• Zijn er gebieden aangegeven waarin activiteiten, handelingen, functies, gebruik, alleen zijn toegestaan onder bepaalde voorwaarden om het grondwaterbelang te dienen?
• Zijn er gebieden aangewezen waarin het gebruik (beter) moet worden afgestemd op de kansen/mogelijkheden/beperkingen die het grondwater met zich meebrengt?
• Zijn de relaties (ten aanzien van grondwater) met andere gemeentelijke plannen goed beschreven?

Goede voorbeelden van hoe grondwater in de structuurvisie is meegenomen zijn te vinden in de structuurvisie Amsterdam.